Nəfəs almaq
Tənəffüsün təməl orqanı ağciyərlərdir. Sinə boşluğunda asılı olaraq olan ağciyərlər pembemsi rəngdə süngersi quruluşdadır. Bu çəhrayı görünüş siqaret çəkənlərdə qaralmış bir hal alır. Hava çirkliliyinin sıx olduğu bölgələrdə yaşayanlarda da siqaret çəkilməsi belə qaralmış görünüş ola bilər.
Ağciyərlər sinə boşluğunda yer alır, yan və arxa tərəflərindən kaburgalara, əzələlərə və kıkırdaklara bağlı vəziyyətdədir. Sinə boşluğunun alt qisimində iştirak edən və əzələlərdən meydana gəlmiş diafraqma, sinə boşluğunu qarın boşluğundan ayırarkən, tənəffüsə da böyük qatqılarda tapılar.
Sağ ağciyər üç hissədən (lobları) meydana gələrkən, sol ağciyər, bir kənarında ürək iştirak etdiyi üçün iki lobdan meydana gələr.
Tənəffüs zamanı hava ağız və burundan girər. Boğazın arxa qisimindən (farenks), hançereden (larenks) və nəfəs borusundan (trakea) keçər. Nəfəs borusu sinənin orta qisimlərinə çatdığında iki dala ayrılır (ana bronxlar). Bunlar da ağac budaqları kimi budaqlara ayrılır. Uç qisimdəki incə nəfəs boruları, bronxiol adını alır. Ən incə bronxiol ucunda alveol adı verilən incə elastik torbacıqların yer alır. Qan, incə damarlarla alveol çatdırılar və oksigenlə, karbondioksidin mübadiləsi burada həyata keçirilir. Ciyərlərdə ortalama olaraq 300-350 milyon ətrafında alveol tapılar.
Havanın ciyərlərə daxil çıxışında qabırğalar arasında iştirak edən əzələlərlə diafraqma vəzifə etməkdədir. Ağciyərlərin üzərində iki təbəqəli zar olur. Bu zarlardan biri ağciyərin xarici üzünə, digəri də sinə divarının daxili üzünə yapışıqdır. Aralarında yüngülcə sürüşkənləşdirici bir maddə mövcuddur, ancaq aralarında hava yoxdur. Nəfəs alma zamanı sinə divarında və qabırğaların arasında iştirak edən əzələlər kasılarak qabırğaların yuxarı və xaricə doğru çəkər, diafraqma da kasıldığında aşağıya qarın boşluğuna doğru irəliləyər. Bu əməliyyatların nəticəsində sinə boşluğu genişlənmiş olur. Bu, hərəkət, süngersi bir quruluşu olan ağciyərlərin də genişlənməsinə səbəb olur, beləcə nəfəs borusundan hava alveol qədər çatar. Karbondioksitle oksigen mübadiləsi tamamlandıqdan sonra əzələlər boşalaraq sinə divarını köhnə halına çevirər. Ağciyərlərin həcmi da azaldığı üçün içindəki hava çölə çıxar. Hər səfərində 1-1.5 litr ətrafında bir hava və dəqiqədə 12-15 dəfə tənəffüslə bədənin oksigen ehtiyacı qarşılanmış olur. Efor xərcləməsi əsnasında bədənin oksigen ehtiyacı artacağı üçün tənəffüs həcminin və dəqiqədəki tənəffüs sayının artması təbiidir.
Tənəffüs sistemi və məqsədi
Tənəffüsdə məqsəd, canlının aralıqsız oksigen alması və karbondioksid verməsidir. Bəzi tək hüceyrəli canlılar (anaerob bakteriyalar və bəzi parazitlər) xaricindəki bütün bitki və heyvanlar yaşamaq üçün oksigenə möhtacdırlar. Oksigen canlılarda fərqli yollardan təmin edilməkdədir. Canlıda təşəkkül edən karbondioksidin çoxu da bu yollardan uzaqlaşdırılır. Canlı hücreyle olduğu mühit arasında qaz alış-verişi (oksigen və karbondioksid), daim qazların hüceyrə membranından içəri və ya çölə keçişiylə olur. Tek hücreliler xarici mühitlə birbaşa təmas halında olduqlarından, oksigen alma və karbondioksid vermə asanlıqla həyata keçirilir, yəni, xüsusi bir tənəffüs cihazına ehtiyacları yoxdur.
Suda yaşayan çox hüceyrəli lakin quruluşu sadə olan bəzi sadə quruluşlu heyvanlarda, (dəniz anasında) xüsusi bir tənəffüs sistemi yoxdur. Çünki bu heyvanlarda bədənin daxili hüceyrələri belə oksigen daşıyan mühitdən, yəni sudan uzaq deyillər.
Bəzi heyvanlarda oksigen dəri yoluyla kapilyar damarlara keçər. Qurbağalardan olduğu kimi, digər çox hücrelilerde bədən kütləsi artdıqca, bədənin daxili tərəfində olan hüceyrələrin tənəffüsü bir problem meydana gətirmişdir. Beləcə oksigeni bədənin hər hüceyrəsinə aparacaq və karbondioksidi buradan uzaqlaşdıracaq xüsusi tənəffüs sistemləri vardır.
Bioloji quruluşu üstün olan canlılarda, yəni insanlar və məməli heyvanlarda tənəffüs, xarici tənəffüs və daxili tənəffüs olmaq üzrə ikiyə ayrılar. Xarici tənəffüs deyincə, xarici mühit ilə ağciyər kılcal damarlarının qanı arasındakı qaz alış-verişi və daxili tənəffüs deyincə, bədəndəki digər kılcal damarların qanı ilə toxumalar arasındakı qaz alış-verişi və eyni zamanda hüceyrə içindəki oksidləşmə hadisələri aydın olar. Gərək daxili, istərsə də xarici tənəffüsdə oksigen alınır, karbondioksid verilir. Tənəffüs sistemi, xarici tənəffüsü icra edən sistemdir, yəni bədənin xarici mühitlə qaz alış-verişini təmin etmək və təşkil məsuldur. Vəzifəsini dövran sistemi və qanla birlikdə meydana gətirər.
Tənəffüs sistemi; havanı xarici atmosferdən qaz mübadiləsinin edildiyi səthə çatdıran tənəffüs yolları, sinə boşluğu içindəki bu yolların bir qisimiylə birlikdə, qaz alış-verişiyle əlaqədar bir çox hava kisələrinə edilmiş ağciyərlər və bu orqanların işləməsini və tənzimlənməsini təmin edən plevra, tənəffüs əzələləri və sinirlərdən ibarətdir.
Tənəffüs yolları; burun boşluğu, udlaq (farinks), qırtlaq (larinks), ana nəfəs borusu (trakea), bronxlar və bronşcuklardır.
Tənəffüs sistemi, burun boşluğu ilə başlayır, burun boşluğu çox damarlı selikli zarla örtülüdür və divarında konka adı verilən bir sıra çıxıntılar vardır. Burun boşluğunda konkaya çarparaq keçən havanın istiliyi, bədən istiliyinə gətirilir və quru isə nemlendirilir. Hava nəfəs alma əsnasında burun boşluğundan keçərkən, içində olan xarici cisimlərdən də təmizlənir. Bu təmizləmə əməliyyatı bu mexanizm ilə olur. Hava konkalara vurman istiqamət dəyişdirir, bu səfər hərəkətə davam edən hava burun boşluğunun divarına çarpar və selikli maye içində tutulurlar. Tənəffüs havasının xarici cisimlərdən təmizlənməsi işində mexanizm o qədər təsirlidir ki, beş mikrondan daha iri cisimlər ağciyərlərə doğru geçirilmezler. Əgər burun boşluğunu keçə bilən cisimlər olsa, bunlar daha sonrakı tənəffüs yollarında tutularlar. Burundan sonra qırtlaq gəlir. (Baxın. Qırtlaq)
Nəfəs borusu (trakea), açıqlığı arxaya baxan at nalı formasında təxminən 16-20 qığırdaq halqasında edilmişdir. Qığırdaq halqalarının ucları bir-birlərinə Kasla bağlıdırlar, qığırdaqları arası dəstək toxuması ilə doludur. Beləcə nəfəs borusunun ön və yan divarları qatı quruluşlu, arxa divarı yumşaq toz quruluşludur, bu şəkildə boşluğu davamlı açıq tutulan bir tüptür. Təxminən 25 sm uzunluğundadır. Kesit səthi 2,5 sm2 olub, yanlama diametri ön-arxa çapından 1/4 nisbətində daha genişdir. Tənəffüs hərəkətləri əsnasında, həm diametri həm uzunluğu dəyişir.
Nəfəs borusunun boşluğu tüklü epitel ilə örtülmüşdür. Burada olan vəzlərin ifrazatları və tüklər, burun boşluğunu keçə bilən tozları və digər xarici cisimləri tutaraq ağciyərlərə girməsini önləyər. Epitel tükləri istiqamətləri ağıza doğru olmaq üzrə, həmişə birlikdə koordinasiyalı bir şəkildə və dalğalar halında hərəkət edərək, üstlərini örtən hava yollarının sekresiyalarını və içində tutulmuş olan xarici cisimləri ağıza doğru aparar və bəlğəm şəklində çölə atılmasını təmin edərlər.
Nəfəs borusu alt ucunda 70 dərəcəlik bir bucaq ilə sağ və sol əsas Bronxlara ayrılır. Sağ ana bronx nəfəs borusunun dərhal davamı halındadır, nəfəs borusundan 25 dərəcəlik bir bucaq edər. Sol ana bronx isə 45 dərəcəlik bir bucaq edər. Sağ ana bronx 1,5-2 sm uzunluqda, 12-16 mm genişlikdə, sol əsas bronx 5 sm uzunluqda, 10-14 mm genişlikdədir. İki ana bronşun ümumi diametri nəfəs borusundan böyükdür. Tənəffüs yolları ana bronxların ağciyərlərə girib burada bir çox dallanmalarla qaz alış-verişinin edildiyi alveol qədər uzanır. Ağciyərlər qan-hava arası qaz alış-verişlerinin edildiyi orqanlardır. (Baxın. Ağciyərlər)
Ağciyərlərdə qaz alış-verişinin meydana gəldiyi qisim alveol deyilən hava torbacıklarıdır. Dolayısiyle divarlarını alveol meydana gətirdiyi, alveol keseleriyle birlikdə divarlarında alveol olduğu alveol kanalları və tənəffüslə əlaqədar bronşcuklar, qaz alış-verişiyle vəzifəlidirlər. Bu strukturlardan əvvəlki terminal bronşcuklara qədər olan hava yolları isə alveol olmadığından, yalnız hava mesajımıyla əlaqədardırlar, bunlara keçirici hava yolları deyilir. Terminal bronşcuktan sonra qaz alış-verişinin edildiyi ağciyər hissəsinə tənəffüslə əlaqədar vahidlər deyilir. Hər ağciyər labülü 3-5 tənəffüslə əlaqədar vahiddən edilmişdir. Tənəffüs zamanı alınan havanın hamısı bu vahidlərə çatmaz, bir qisimi qaz alış-verişi edilməyən, yəni keçirici hava yollarında qalar ki buna ölü boşluq havası deyilir.
Alveol ətrafı kılcal damarlar tərəfindən qəfəs kimi yapışmış olar. Xırda damarlardakı qanla alveol içi hava boşluğu 0,5 mikron qalınlığında bir zarla ayrılmışdır. Pərdənin bir üzündə alveolün yastı epitel hüceyrələri, digər üzündə damara aid endotel hüceyrələri olur. Bu zar, havayla qan arasında qaz alış-verişinin edildiyi yerdir. Burada havadan qana oksigen; qandan havaya da maddələr mübadiləsinin artıq məhsulu karbon keçər. Bu keçid bir tərəfdən digər tərəfə diffüzyon yolu ilə olur. Keçişi icra edən qüvvə isə iki tərəf arasındakı, qaz növü cəhətdən, sıxlıq fərqidir. Bu şəkildə toxumalardan gələn çirkli qan, ağciyərlərdə təmizlənərək təkrar toxumalara gedər.
Alveol divarlarında və ya alveol arasında 10-15 mikron səviyyəsində Kohr pəncərələri adı verilən dəliklər vardır. Bunlar alveol arasında əlaqə təmin edərlər. Beləcə bronxların və ya bronşçukların tıxanması halında, qonşu seqmentləri və ya lobüllerden havalanmak surətiylə hava yolu tıxanan ağciyər qisminin funksiyasının davamı təmin edilər. Ancaq bu pəncərələr iltihabı hadisələrdə bağlana bilər.
Ağciyərlərə havanın girib çıxması, sinə qəfəsiylə ağciyərlərin birlikdə inkişaf edən hərəkətləriylə reallaşar. Bu hərəkətləri Yürütücü qüvvət; sinə qəfəsi əzələləri və diyafrağmadır. Qübbə şəklində olan diyafrağma, tənəffüsün əsas qaşıq, tənəffüs havasının% 60ı diyafrağma hərəkətləriylə təmin edilir. Nəfəs alma əsnasında diyafrağmanın və qabırğaların önə və yuxarı doğru hərəkətini təmin edən sinə qəfəsi əzələlərinin kasılmasıyla sinə boşluğu genişlədilir. Bu genişləməyi plevra vasitəsilə, sinə qəfəsinə yapışıq olan ağciyərlər passiv olaraq təqib edər. Bu vəziyyətdə ağciyər içindəki təzyiq, atmosferə görə düşərək həcm artımı qədər hava tənəffüs yollarından ağciyərlərə axar. Nəfəs vermə (ekspirasyon) hərəkətində sinə boşluğu kiçilər, ağciyərlərin həcmi azaldığından, içindəki təzyiq xarici ortamdakinin üstünə çıxaraq hava çölə atılar.
Normal şərtlərdə, nəfəs vermə passiv bir hərəkətdir, yəni bir əzələnin köməyi olmadan meydana gəlir. Bu passiv olaraq köhnə halını alma, nəfəs alma əsnasında sıxılan əzələlərdə və çekilmeyle gerdirilen sinə qəfəsi və ağciyərlərdəki elastik strukturlarda anbar edilən potensial enerjiylə meydana gəlir. Ancaq çətin tənəffüs əsnasında, nəfəs vermə də aktivləşər və bu aktivlik sinə kafesini daraldan əzələlərin kasılmasıyla təmin edilər. Normal bir nəfəs vermədən sonra, nəfəs almağa geçilmediği sırada ağciyərlərdəki hava ilə atmosfer havasının təzyiqi bir-birinə bərabərdir ki, bu sırada ağciyərlər və döş qəfəsi istirahattedir.
Edilə qədər ən qüvvətli nəfəs vermədən sonra belə, ağciyər içindəki hava tamamilə çıxarıla bilməz. Bu çıxmayan hava alveol davamlı açıq tutmağa xidmət edərək, elastik büzüşmeyle alveol bağlanma meylini aradan qaldırar. Əks təqdirdə bağlanan alveol, bir sonrakı nəfəs almada açılmağa qarşı müqavimət göstərərək tənəffüsü zorlaştırırlardı. Bu havaya "qalıq həcm" deyilir və 1200 ml qədərdir.
Bir qarın bir də sinə tipli tənəffüs ayırd edilir. Qarın tipi tənəffüsdə, tənəffüslə birlikdə qarın hərəkətləri təqib edilir. Nəfəs alarkən qarın çölə doğru çıxar, nəfəs verərkən də içəri çəkilər. Sinə tipi tənəffüsdə qabırğaların hərəkəti daha bariz. İstirahət halında insanın və dərhal bütün heyvanların tənəffüsü, qarın tipli tənəffüsdür. Hər hansı bir şəkildə qarın hərəkətləri önlənsə (hamiləlik, paltarlar, Kors) və ya qarında ağrı və sancı olursa sinə tipli tənəffüs meydana gəlir.
İnsanda istirahət halında normal tənəffüs ritmi dəqiqədə 12-dir. Bu ritimde ortalama 2 saniyəlik nəfəs alma dövrünü, 3 saniyəlik nəfəs vermə təqib etməkdədir. İstirahət halında, bir zaman tənəffüs həcmi 500 ml qədərdir. Bir dəqiqədə ağciyərlərə girən və çıxan hava hacmiyse 1000 ml'dir. Bu dəyərlər istirahət xaricindəki məşq, həyəcan, yorğunluq, xəstəlik kimi vəziyyətlərdə dəyişərlər. Bu dəyişiklik tənəffüsün müxtəlif faktorlarla düzenlenmesiyle meydana gəlir. Nəfəs alma və vermə əməliyyatının ritmi, beyində olan tənəffüs merkezince tənzimlənir. Tənəffüs edilən hava dəyişikliklərinin dərəcəsi də əzələlərin sıxılma vəziyyətiylə təsbit edilir ki, bunu da tənəffüs mərkəzindən göndərilən stimul şiddəti nizamlar. Tənəffüs mərkəzinin düzenlemesiyse, ətrafdan sinir və qandan kimyəvi faktorlardan alınan (qandakı oksigenin və karbondioksidin qismən təzyiqi və hidrogen ion miqdarı) xəbərlərə görə olur. Tənəffüsün sinir yolu idarəsi avtomatik olub, adam şüuru ilə ancaq bir dərəcəyə qədər solunumunu nəzarət edə bilər. İradəylə nəfəs tutulması bir müddət kabildir və sonunda avtomatik nəzarət fəaliyyətə keçər. Bunun səbəbi qanda karbon miqdarının artması və beyindəki tənəffüs mərkəzinin bu artıma çox həssas olmasıdır.\
\ menbe http://www.turkcebilgi.com/solunum_sistemi#bilgi
Yorumlar
Yorum Gönder