Astronomik ÇILGIN LAYİHƏSİ "ALMA"

Şillinin şimalındakı yüksək bir platoda dəniz səviyyəsindən 5000 m. yüksəyə qurulan, dünyanın ən böyük quru astronomiya layihəsi (ALMA) teleskopları, kosmos müşahidə peyklərinin ən böyüyü və ən kapsamlısı olaraq bilinən üç böyük antenaya sahib. ALMA radio teleskopu kainatın yaranmasından sonra ilk ulduzların parladığı anı araşdırıb ən kiçik dalğanı belə ayırd edə biləcək. ALMA xüsusi olaraq soyuq qalaktikalar və donmuş qaz quruluşlu buludların araşdırılması üçün hazırlandı. ALMA insan gözünün qəbul edə bilməyəcəyi səviyyədəki işığı toplayıb yeni ulduzları təşkil sıx soyuq qaz buludlarını görünür hala gətirir. ALMA daha əvvəlki heç bir Teleskopun sahib olmadığı hassaslığa və müşahidə qabiliyyətinə sahib. Kosmos ilə əlaqədar nə zaman yeni bir məlumata ulaşılsa özü bir çox sual işarəsi meydana gəlir. ALMA'nın bu sual işarələrinə cavab axtaracaq.


ALMA'nın yaradılması istiqamətindəki ilk addım 1997-ci ildə Milli Radio Astronomiya Rəsədxanası, ESO - Avropa Cənub Rəsədxanası, MMA və LSA'nın birləşmiş ortaq bir layihəsi olması mövzusunda razılaşmağa çatmaları ilə atılmışdı. 1999-ci ildə ABŞ-ı təmsil NSF (Milli Elm Quruluşu) və Avropanı təmsil ESO arasında imzalanan bəyanat və daha sonra 2002-ci ildə Atacama çölündə inşasının başlamasını nəzərdə tutan razılaşma ALMA'nın ciddi mənada təməlləri atılmış oldu. 2004-ci ildə Yaponiya adına Milli Təbiət Elmləri Enstitülerinin də iştirakı qlobal bir layihə halını aldı. ALMA'nın layihə tərəfdaşları; beynəlxalq astronomiya təsisi, Avropa Cənubi Rəsədxana və Avropa Regional Dəstək Mərkəzi, Milli Elm Fondu ilə Milli Radio Astronomiya Rəsədxanası və Şimali Amerika ALMA Elm Mərkəzi, Kanada Milli Araşdırma Şurası, Yaponiyadakı Milli Astronomiya Rəsədxanası (NAOJ) (NINS Milli Fen Bilimleri İnstitutları altında) , almağa Tavian Academia Sinica Astronomiya və Astrofizika İnstitutu (Asiaâ), Çili Respublikası .. Yaponiya tək başına 16 antenanın istehsalını boynuna götürmüş vəziyyətdə. Bunların üç dənəsini tamamlayaraq layihənin ayağa qalxmasına da təşəbbüskar oldu.
ALMA məqsədi dünyanın necə meydana gəldiyini araşdırmaq olan milimetrik dalğa boyunda çalışacaq 66 ədəd radio teleskopunun bir-birinə bağlanmasıyla qurulacaq bir kosmos teleskopudur. CERN təcrübəsində, bilindiyi kimi kainatın meydana gəlməsini laboratoriya mühitində yenidən yaratmağa çalışdılar. ALMA layihəsində belə bir vəziyyət söz mövzusu deyil. Bunun yerinə müşahidə etməyi və digər ulduz komandalarına baxmağı hədəfləyirlər. Bu şəkildə kainatın meydana gəlməsini gözləyəcəklər. ALMA'nın araşdıracağıq dalğa boyu 380-750 nm arasında olan görünür işıqdan qat qat daha uzun olması səbəbindən digər teleskoplardan fərqli olaraq ayna yerinə çanaq antenaların istifadə ediləcək. Teleskopun piyalələri nəhəng peyk antenaları kimi görünsə də çox yüksək bir texnologiya təchizatına sahib. Antenaları səthi də normal Antenn fərqli olaraq çox daha hamar çünki dalğa boyunun bir neçə yüzdə biri qədər belə əyrilik olmasında belə əldə ediləcək məlumatlar pozular. Ayrıca ALMA antenaları çox möhkəm çünki səhrada görülə bilməsi ehtimal qum fırtınası, şiddətli külək kimi mənfi təbiət şərtlərinə qarşı antenaları çox möhkəm olmaları lazımdır. Normal bir rəsədxana bu cür mənfi şərtlərdə qübbəsini bağlayaraq Teleskopun aynasıdır zərər görməsini mane olar lakin bu ALMA da istifadə nəhəng çanaklarda mümkün deyil. Uzun müddətli istifadə edilə üçün bu mənfi şərtlərə qarşı dayanıqlı olmaları lazımdır. Ayrıca ALMA'nın Atacama çölünün təpəsinə qurulmasının səbəbi Atacama çölünün çox quraq (dünyanın ən quraq çölü) olmasıdır. Artıq hava elə quru ki milimetrik dalğa boyundakı həssas radio dalğaları atmosferdəki təbii nəm tərəfindən emilemiyor. Çox geniş bir tezlik aralığında çalışacaq olan teleskopdan ən yaxşı nəticənin alına bilməsi üçün quraq bir mühit lazımdır. Bununla birlikdə ALMA teleskopunun bəzi irəli texnologiya məhsulu parçalarının da -273 dərəcəyə yəni mütləq sıfır nöqtəsinə qədər soyudulması lazımdır. Bu iş üçün də ən uyğun yer quraq və yüksək bir coğrafi nöqtə olan Atacama çölüdür.


ALMA necə çalışacaq?


Kosmosun son texnologiyası olan ALMA'nın 66 çanaktan meydana gəlməsi ona mükəmməl bir xüsusiyyət qatır. ESO'nun çox böyük teleskopundan (VLT) da bu xüsusiyyət istifadə edildi. Bu xüsusiyyət sayəsində VLTin 8,2 metrlik vahid teleskopları, hərəkət etdirə bilən 1,8 metrlik köməkçi teleskoplardan istifadə 200 metrlik tək bir aynanın gücünə ulaşılabiliniyor. Olduqca qarışıq bir aynalı sistemə sahib olan düzenekte, metrlər tərəfindən uzunluqda ki tunellərdən işığın tək bir yerə millimetrin mində biri qədər bir həssaslıqla çatması təmin edilir. ALMA'nın sistemi də məntiq olaraq buna bənzəyir lakin radio dalğasından əldə ediləcək qətnamə bundan daha kiçik olacaq. İşığın dalğa boyu artdıqca qaynaq haqqındakı məlumat da o nisbətdə azalır. Bunun üçün nə qədər böyük dalğa boylarında çalışılsa o qədər böyük ölçülərdə piyalələri edilməsi lazımdır. Ancaq o qədər böyük ebatlarda piyalələri edilməsi çox çətin və bahalı olmasından ötəri ALMA tək çanaq istifadə etmək yerinə daha kiçik çaplarda çox anten istifadə edərək nəzəri olaraq 14.000 metrlik bir çanağın əldə edə biləcəyi bucaq həllolma dəqiqliyə sahib olacaq. Bu diametrdə bir antena etmək günümüz texnologiyası ilə qeyri-mümkün görünür.

ALMA antenlerinin hər biri çanaklarda millimetr və millimetrin altındakı dalğaları yığaraq alıcıya odaklayacak. Alıcıda fokuslanan siqnallar elektrik siqnallarına çevrilərək kilometrlərlə uzunluqdakı kabellərdən keçib super kompüterlərə çatdırılacaq. Buda saniyənin trilyonda biri kimi bir zamanda reallaşacaq. Bunun içində izlənilən yolun millimetrin yüzdə biri qədər həssas olması lazımdır. Bununda olduqca çətin bir iş olduğu ortadadır. Məlumatların kompüterlərə çatdırılmasında ki digər bir problem isə atmosfer şəraitinin. Antenn eyni anda gələn radio dalğaları kompüterlərə eyni anda çatır kimi görünsə də dalğalar başlanğıcda atmosferdəki gecikmədən ötəri Antenn eyni anda ulaşamayabilir. Bunun səbəbi də atmosferdəki millimetr və millimetr altı dalğa boylarını soğuran CO2, O2 və H2O molekullarının. Bu qazların sıxlığı bölgədən bölgəyə dəyişə bildiyi üçün dalğaların bu qazlar tərəfindən soğurulup təkrar yayılmasında qısa bir zaman fərqi meydana gələ bilər. ALMA'nın 5000 metr yüksəklikdə qurulmasının bir səbəbi də atmosfer təsirindən mümkün olduğu qədər uzaqlaşmaqdır. Lakin hələ atmosfer təsirləri davam edir və bunun qarşısının alınması üçün ALMA da yeddi hava təxmin mərkəzi və su buxarı radyometreleri olacaq. Beləcə alınan verilerdeki atmosfer təsiri göz qarşısında bulundurulacak və lazımlı düzəlişlər yapılabilinecektir.


ALMA'yı digər kosmos teleskoplarından ayıran bir başqa xüsusiyyəti isə milimetrealtı antena səthləri görünür işıq dalgaboyunu və bu səbəbdən yaranan istiliyi paylama qabiliyyətinə sahib olmasıdır. Bu sayədə digər teleskoplardan fərqli olaraq günəşə yönlendirilebilinecek. Beləcə də daha əvvəl günəşə baxılmağa bir dalğa boyundan bakılacağı üçün Güneşteki fərqli fiziki mexanizmlər və meydana gəlmələri ilk dəfə incelenebilinecek.


ALMA'nın bir çox suala cavab verəcəyi (məsələn Günəşin səbəb çox isti olduğu ya da planet və ulduz meydana gəlmələrinin necə olduğu ...) və hələ bilinməyən çox şeyi ortaya çıxaracağı bununla birlikdə yalnız professional göy alimlərin deyil səmaya baxan hər kəsin soruşduğu suallara cavab verəcəyi düşünülürdü. Bunun da olduqca həyəcan verici olduğunu söyləmək lazımdır.